22 чэрвеня 1941 года напад гітлераўскай Германіі перапыніў мірную стваральную працу жыхароў Гродна. Наша краіна ўступіла ў смяротную сутычку з германскім фашызмам. У ёй вырашалася пытанне аб далейшым існаванні або знішчэнні нашага народа.
Плануючы напад на СССР, нямецкае камандаванне рабіла стаўку на "вокамгненную вайну", разлічвала на хуткаплынную і лёгкую перамогу. Але ўжо з першых гадзін вайны нямецка-фашысцкія войскі натыкнуліся на гераічнае супраціўленне воінаў, многіх частак і падраздзяленняў пагранічных войскаў і Чырвонай Арміі, адважна абаранялі родную зямлю. Нямала прыкладаў самаахвярнасці і стойкасці савецкіх воінаў, якія стаялі насмерць на шляху ворага, далі абарончыя баі ў чэрвені 1941 года на тэрыторыі Гарадзеншчыны.
Асабліва разлютаваны характар гэтыя баі насілі ў раёне Гродна. Вораг разлічваў ўжо першымі ўдарамі знішчыць якія супрацьстаяць яму тут савецкія войскі і ў далейшым хутка прасунуцца на ўсход у агульным кірунку на Ліду і Наваградак.
Першымі ў барацьбу з надыходзячым праціўнікам на подступах да Гродна ўступілі воіны 86-га жнівеньскага пагранічнага атрада (начальнік маёр Г. К. здаровы). Насмерць стаялі на сваіх рубяжах пагранічнікі. Вораг абыходзіў, атачаў і знішчаў памежныя заставы, але не змог прымусіць здацца ні адну з іх. На працягу 8 гадзін адбівалі варожыя атакі памежнікі 3-й заставы пад камандаваннем лейтэнанта В. М. Усава і палітрука А. Г. Шарыпава. Смерцю адважных загінуў начальнік заставы В. М. Усаў. Ён пасмяротна ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза. - Геройску абараняліся 1-я (начальнік-старшы лейтэнант А. М. Сівачоў), 2-я (начальнік малодшы лейтэнант К. Ф. Васільеў), 4 - я (начальнік старэйшы лейтэнант Ф. П. Кірычэнка) і іншыя заставы.
З першых гадзін вайны ў бой уступілі таксама падраздзяленні 68-га Гродзенскага ўмацаванага раёна (камендант палкоўнік Н. А. Іваноў), асобныя часткі 56-й стралковай дывізіі( камандзір генерал-маёр С. П. Сахноў) і стралковыя і сапёрныя падраздзяленні іншых злучэнняў, якія прымалі ўдзел у будаўніцтве ўмацаванага раёна.
Валодаючы перавагай у сілах, нямецкія войскі абыходзілі і блакавалі вузлы супраціву Чырвонай Арміі і азвярэла рваліся наперад. 23 чэрвеня яны захапілі Гродна і Воранава, 25 чэрвеня-Ашмяны, Слонім, Смаргонь, 26 чэрвеня – Масты, Свіслач, Шчучын, 27 чэрвеня – Ліду, Астравец, 28 чэрвеня – Зэльву, Ваўкавыск, 29 чэрвеня – Вялікую Бераставіцу, Дзятлава, Іўе, 2 ліпеня-Навагрудак. Да канца першай дэкады вайны тэрыторыя Гарадзеншчыны была цалкам акупаваная нямецка-фашысцкімі захопнікамі.
Захапіўшы Гарадзеншчыну, гітлераўцы, як і паўсюдна на акупаванай савецкай тэрыторыі, усталявалі тут рэжым крывавага тэрору, жахлівага самавольства і рабавання. Вялікая яе частка была ўключана ў Генеральны акруга "Белоруссия", заходнія раёны ўвайшлі ў склад адмысловай акругі «Беласток», які знаходзіўся пад кіраваннем Усходне-прускай адміністрацыі, а паўночныя – у склад генеральна-й акругі «Літва». Выкарыстоўваючы разгалінаваны і шматлікі ваенна-паліцэйскі апарат рэпрэсій і падаўлення, гітлераўскія Каты ажыццяўлялі палітыку генацыду ў дачыненні да нашых людзей.
За тры гады акупацыі гітлераўскімі катамі было забіта і закатавана ў Ваўкавыскім раёне-29332, Лідскім -25148, Навагрудскім-45065, Слонімскім-42 тысячы нашых грамадзян. Дзясяткі тысяч чалавек пад страхам смерці сагнаныя на катаржныя работы ў Германію.
Партызанскія атрады разгарнулі актыўную баявую дзейнасць. Налётамі на гарнізоны, органы кіравання і гаспадарчыя аб'екты акупантаў, дыверсіямі на жалезных і шашэйных дарогах, лініях сувязі, раптоўнымі ўдарамі з засад яны наносілі адчувальны ўрон ворагу. Да канца 1942 года тут дзейнічала 15 партызанскіх атрадаў і 4 партызанскія групы, якія налічваюць каля дзвюх тысяч чалавек. Некаторыя з атрадаў ўяўлялі сабой буйныя партызанскія фарміравання, якія валодалі значнай баявой сілай. Так, 3649-ы атрад у кастрычніку 1942 года аб'ядноўваў звыш 400 партызан, меў на ўзбраенні бронемашыну, тры прылады, два станковых і 54 ручных кулямётаў, а таксама вінтоўкі і аўтаматы.
У ліпені 1944 года на завяршальным этапе беларускай наступальнай аперацыі войскі 1 - га, 2-га і 3-га Беларускіх франтоў ва ўпартых баях прынеслі вызваленне Гродзеншчыне. Пасля зруйнавальных паразаў у перыяд з 23 чэрвеня па 4 ліпеня пад Віцебскам, Бабруйскам нямецкае камандаванне спрабавала стрымліваць далейшы наступ савецкіх войскаў упартай абаронай буйных вузлоў чыгуначных і шашэйных камунікацый і прамежкавых рубяжоў, у якасці якіх выкарыстоўвалася р. Нёман і яго прытокі.
Першым вызваленым ад нямецка-фашысцкіх акупантаў раённым цэнтрам Гродзеншчыны стаў Астравец. 3 ліпеня партызанская брыгада імя ЦК КП (б) б (камандзір Н. і.Фёдараў) з боем авалодала пасёлкам, разграміла варожы гарнізон, і ўтрымлівала яго да падыходу 6 ліпеня частак Чырвонай Арміі. 4 ліпеня авалодалі Смаргонню. 7 ліпеня былі вызваленыя Іўе і Ашмяны. 8 ліпеня Чырвонае знамя ускінулася над Лідай, Карэлічамі і Навагрудкам. У гонар войскаў, якія вызвалілі Ліду, у Маскве прагрымеў салют 12 залпамі з 120 гармат. Чатыры вайсковыя часткі і злучэнні атрымалі ганаровае найменне «Лідскія». 9 ліпеня святкаваў вызваленне Слонім. 10 ліпеня вызваленне прыйшло ў Воранава. 12 ліпеня гітлераўцы былі выбіты з Шчучына і Зэльвы. 13 ліпеня Масты. 14 ліпеня ў 10 гадзін 30 хвілін пасля вулічных баёў часткі 129-й (камандзір генерал-маёр І. В. Панчук), 169-й і 5-й стралковых дывізій авалодалі Ваўкавыскам. Войскам, якія вызвалілі Ваўкавыск, Масква салютавала 12 залпамі з 124 гармат.
16 ліпеня зноў вярнулася Свабода ў Горадні і Вялікую Бераставіцу. Гродна вызвалялі 6-я гвардзейская кавалерыйская дывізія 3-га гвардзейскага кавалерыйскага корпуса, 220-я, 174-я (камандзір палкоўнік Н. і.Дзёмін) і 352-я (камандзір генерал-маёр М. М Стрыжэнка) стралковыя дывізіі 31-й арміі, 42-я (камандзір палкоўнік А. і. Сліц), 95-я (камандзір палкоўнік С. К. Арцем'еў) і 290-я (камандзір генерал-маёр І.Г. Гаспаран) стралковыя дывізіі 50-й арміі. У гонар войскаў, якія вызвалілі горад быў дадзены салют 20 залпамі з 224 гармат. 17 злучэнняў і частак былі ўдастоены назвы «Гарадзенскія». Партаргу батальёна 494-га стралковага палка 174-й стралковай дывізіі лейтэнанту і. і. Дзякаву і камандзіру шабельнага эскадрону 23-га гвардзейскага кавалерыйскага палка 6-й гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі капітану Н. Т. Аўчыннікаву было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Аднак 16 ліпеня была вызваленая толькі Правабярэжная частка горада. Баі ў левабярэжнай частцы працягваліся да 24 ліпеня.
У баях за вызваленне Гродзеншчыны савецкія воіны праявілі высокае ратнае майстэрства, гераізм і адвагу. Тысячы байцоў і камандзіраў былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. Вышэйшай ступені адрозненні Радзімы – звання Героя Савецкага Саюза атрымалі 40 воінаў. Чатыры разы, у гонар вызвалення Ліды, Слоніма, Ваўкавыска і Гродна, Масква салютавала доблесным войскам Беларускіх франтоў.
У брацкіх магілах Гродзенскай вобласці пахавана больш за 50 тысяч воінаў, партызан і падпольшчыкаў. Загінула больш за 127 тысяч мірных грамадзян.
Удзячная памяць нашчадкаў-гэта не толькі неўміручасць загінулых, таму што жыццё, аддадзеная ў баі, гэта самае вялікае, што мог зрабіць салдат для кожнага з нас.
Памяць - не толькі даніна мінуламу, але і апора сапраўднаму, бо нельга быць грамадзянінам і патрыётам, не ведаючы і не шануючы мінулага свайго народа.
Па матэрыялах В. П. Верхось, В. А. Неделько " Гродзеншчына ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941-1944 гг.)»